مقدمه :
به عملیات ذخیره سازی اطلاعات در ذهن به منظور یادآوری دوباره حفظ می گویند. این اطلاعات می تواند صوتی، تصویری ، حسی و یا ترکیبی از این ها باشد . این عملیات فرآیندی دارد که ذهن باید آن را طی کند. این فرآیند در افراد مختلف گوناگون است یعنی هر فرد بنا به حافظه ی غالب خود، این فرآیند را متکی بر روی آن حافظه انجام می دهد . حفظ قرآن نیز از این قاعده مستثنا نیست و به عنوان یک داده ی صوتی تصویری باید فرآیند حفظ را طی کند.
در این مقاله سعی می شود روش حفظ مبتنی بر به کارگیری انواع حافظه و استفاده حداکثری از آن ها ارایه شود که به روش پنج گانه حفظ معروف است. این مراحل عبارت است از :
1 . گوش دادن به صوت ترتیل
2 . روخوانی و روان خوانی آیات
3- ترجمه و درک معنا
4. جمله بندی و تکرارهرآیه
5 . تکرار آیه حفظ شده با 3 تا 5 آیه قبل.
نكات ضرورى قبل از شروع به حفظ قرآن کريم:
1ـ نيّت خالصانه: حفظ قرآن كريم بايد خالصانه باشد تا پيوند انسان را با خدا مستحكم سازد و صورت سيرت قرآن كريم را در ذهن ماندگار و تثبيت سازد.
2- طهارت ظاهري و باطني: طهارت ظاهري همانند با وضو بودن و رو به قبله بودن و طهارت باطني همانند با صفا بودن با صداقت بودن و غيره از جمله نكاتي است كه در تثبيت قرآن كريم در ذهن نقش آفرين است.
3 ـ حفظ در دوران كودكى و نوجوانى: اگر حفظ قرآن كريم در دوران كودكي و نو جواني آغاز شود، بسيار سريع تر به بار خواهد نشست و هم چون نوشته بر سنگ ماندگار خواهد شد. از همان آغاز كودكي بايد بر يك چنين كاري تصميم گرفت و چنين كاري را بايد روش مندانه، با جديّت و همگام با آموزگار ماهر آغاز كرد. حفظ قرآن كريم بايد از ساده ترين راه آغاز شود. به عنوان نمونه حفظ بايد از اسامى سوره ها آغاز گردد.
4 ـ آمادگي و نشاط: براى حفظ قرآن كريم بايد از نشاط و آمادگى لازم برخوردار بود؛ در غير اين صورت، از حفظ قرآن کريم پرهيز شود. بايد ساعات مشخصى از روز را براى اين كار در نظر گرفت و اگر يك روز از حفظ قرآن کريم باز ماند روز بعد آن را جبران كند. انتخاب زمان مناسب براي حفظ بسيار مهمّ است. به عنوان نمونه اوّل صبح، زمان بسيار مناسبي براي حفظ مي باشد.
5- استراحت بعد از حفظ: استراحت بعد از حفظ، مطالب را در ذهن تثبيت مي كند و در ماندگاري آن بسيار نقش آفرين است.
6- تمر كز حواس: مكان ثابت و ساده اى كه داراى سكوت و آرامش و هواى سالم باشد، در تمركز حواس بسيار نقش آفرين است و تمركز حواس در تثبيت حفظ، نقش اساسي دارد.
7- فراگيري روش ترتيل: فراگيري روش ترتيل، بستر ساز تثبيت حفظ قرآن كريم است. چون به كارگيري آهنگ هاي ترتيلي، حفظ را راحت و آسان مي كند.
8- تسلّط لازم در عرصه هاي گونا گون: هر چه تسلّط به روان خواني صحيح، تجويد و دستور زبان عربى بيش تر باشد، بهتر و زودتر مي توان قرآن كريم را حفظ كرد; هم چنين گوش فرا دادن به صوت ترتيل براى اين كار بسيار مفيد و مؤثّر است.
9- استفاده از ابزارهاي تكنولوژي: استفاده از صوت ترتيل و ديگر ابزار هاي آموزشي در تسريع و تثبيت حفظ، نقش آفرين است.
10- خواندن دعاهاي وارده: خواندن دعاهاى وارد شده و كمك خواستن از خدا، اثر زيادى در آسان شدن حفظ و فهم قرآن کريم دارد. همانند دعاي قبل از تلاوت.
11- مباحثه و كنترل: بايد براى اين كار يكى از دوستان را انتخاب كنيد تا بتوانيد ساعاتى از روز را با هم سپرى كرده و با يك ديگر تمرين نماييد.
نكات ضرورى در هنگام حفظ:
1 ـ انتخاب روش مناسب: انتخاب روش مناسب براي حفظ قرآن كريم بسيار مهمّ است. مناسب است حفظ قرآن با روزى نيم ساعت و با آيات كوتاه شروع شود و پس از گذشتِ حدود 20 روز، به مرور زمان آن را افزايش داد.
2 ـ تمرين و مداومت: حفظ قرآن کريم نيازمند تكرار بسيار زياد است; پس نبايد تمرين مداوم را فراموش كرد و بهتر است كه حفظ در زمان هاي مختلف انجام شود. (مثلاً نيم ساعت صبح و نيم ساعت شب قبل از استراحت)
3 ـ مباحثه با روش خاص: حفظ قرآن کريم با مباحثه ى دو نفرى، بهتر و سريع تر انجام مى پذيرد; به اين شكل كه ابتدا يك نفر آيه يا قسمتى از آن را بخواند و نفر ديگرنظار نمايد و به عكس.
4 ـ توجّه به اهميّت و محتواي آيات: برخى آيات قرآن کريم، با يك بار و برخى با دو بار و برخى با چند مرتبه خواندن حفظ مى شوند; از اين رو نبايد همه ى آيات را يكسان شمرد.
5 ـ شروع مناسب: براى حفظ قرآن کريم، نخست بايد آيه ى اوّلِ هر سوره را حفظ كرد و سپس به سراغ آيه ى بعد رفت و به حفظ آن اقدام كرد تا اين كه حفظ يك صفحه تمام شود; آن گاه يكايك صفحه هاى بعد را بايد مانند صفحه ى اوّل حفظ كرد تا يك سوره به اتمام برسد. توجّه به اين نكته لازم است كه تا يك قسمت قرآن كريم خوب حفظ نشده باشد، نبايد به سراغ قسمت ديگر رفت. شماره ى آيات نيز هم زمان با حفظ آيه بايد حفظ شوند.
6 ـ توجّه به آيات مشابه: در حفظ آياتى كه شبيه هم هستند، بايد دقت بيش ترى به خرج داد و تكرار و تمرين زيادتر نمود.
7 ـ رعايت ترتيب: در تمرين آيات حفظ شده، حفظ بايد به ترتيب و سلسله وار و جزء به جزء باشد; نه به صورت پراكنده و متفرق.
8 ـ خسته نكردن ذهن: تحت فشار گذاشتن ذهن به اين صورت كه يك باره معلومات زيادى بر آن عرضه كنند، باعث ملامت و ناراحتى مى شود و چه بسا در نهايت، منجر به كنار گذاشتن حفظ شود. اين كار گرچه ممكن است براى مدتى كوتاه موفقيت آميز باشد، ولي مضّر است و بايد دانست كم و خوب حفظ كردن، به مراتب بهتر از زياد و بي توجّه حفظ كردن است.
شرايط عمومى حفظ كردن:
1- انتخاب قرآن واحد و مناسب: در طول مدت حفظ بايد از يك قرآن استفاده كرد، با اندازه ى متوسط و خطّي زيبا (اگر خط عثمان طه باشد بهتر است)
3 ـ توجّه به سنين افراد: سوره ى بقره به علت طولانى بودن، براى مبتديان مناسب نيست، بهترآن است حفظ از جزء 30 شروع شود.
4 ـ حفظ صحيح: تكرار آيات حفظ شده براى ديگران، جهت جلوگيرى از اشتباهات احتمالى بسيار مفيد است; زيرا صحيح خواندن، مقدّم بر حفظ است.
5 ـ استفاده از تجارب ديگران: گوش دادن به صوت ترتيل قاريان معروف، حافظ را در تسلط يافتن بر قواعد تجويد يارى كرده و در مسير حفظ كمك مى كند.
6 ـ تمرين و تكرار بدون استفاده از قرآن کريم: در تمرين و تكرار آيات، نبايد از قرآن کريم زياد استفاده شود; بلكه بعد از چند بار خواندن يك آيه از روى قرآن کريم، بايد آيه از حفظ تكرار كرد و هرگاه قسمتى از آن فراموش شد، بايد از ذهن كمك گرفت و در صورتى كه به ياد نيامد، به قرآن کريم مراجعه شود.
7 ـ وقت شناسي در عرصه ي حفظ: بعد از حفظ يك سوره، مدت زمانى كه صرف حفظ قرآن کريم مى شود، بايد دو قسمت شود: يك قسمت براى حفظ آيات جديد و يك قسمت براى تكرار آيات حفظ شده.
8 ـ نوشتن: يكى از روش هاى حفظ قرآن کريم، نوشتن مي باشد. به همين دليل امام صادق-عليه السلام- فرموده اند: «بنويسيد! زيرا تا ننويسيد حفظ نخواهيد شد»
مراحل پنچ گانه حفظ قرآن :
1- گوش دادن به صوت ترتیل
میدانیم که زبان عربی بسیار دقیق است به طوری که اگر یک حرف یا یک اعراب یا حتی یک تجوید رعایت نشود ممکن است معنی دگرگون شود. به طور مثال کلمه ی صمد در” الله الصمد” به معنای بی نیاز است که اگر مانند سمد تلفظ شود به معنای روغن است. پس این که ما چگونه حروف و کلمات را بخوانیم در معنی ومفهوم تاثیر مستقیم دارد .
از طرف دیگر خداوند در قرآن مارا به زیبا خوانی قرآن تشویق می کند یعنی باید قرآن را با صوت و لحنی شایسته و دلنشین تلاوت کنیم که این امر نیز نیاز به آموزش دیدن دارد .از این رو نیاز به راهنمایی راجع به چه طور خواندن کلمات، محل های وقف و ابتدا و تلفظ حروف دارد، که باید از صدای ضبط شده ی یکی از اساتید قرائت استفاده کنیم.
ابتدا نوار را از آیه ای که قصد حفظ آن را داریم گوش می دهیم (در اینجا منظور از نوار هر چیزی است که صوت قرآن از آن پخش می شود) و تا اولین جایی که نوار وقف میکند دوباره نوار را از اول می گذاریم( لزوما نوار باید چند بار تکرار باشد) این که چند بار آن قسمت را تکرار کنیم بسته به میزان قدرت حافظه ی شنوایی شما دارد ولی به طور متوسط شش بار باید نوار را گوش دهید و کسانی که حافظه ی شنیداری ضعیف تری دارند باید تا نه بار گوش دهند . اگر شما مثلا شش بار گوش می دهید سه بار اول را باید فقط گوش دهید ، دو بار دوم را زمزمه می کنید و بار آخر را بلند با نوار می خوانید . کسانی که بیش تر از شش بار گوش می دهند باید به همین نسبت عمل کنند .
2- روخوانی و روانخوانی آیات
انجام صحیح این مرحله وابسته به کامل شدن مرحله ی قبل است . یعنی بعد این که شما نوار را به خوبی گوش دادید شروع به روخوانی و رفع اشکال در تلفظ کلمات می کنید . ممکن است در ابتدا این مرحله با کندی پیش برود اما بعد از حفظ چند صفحه شما به رسم الخط قرآن عادت کرده و دیگر مشکل روخوانی نخواهید داشت.
3- ترجمه و درک معنا
این مرحله در حفظ بسیار مهم و کاربردی است و برای گروه سنی جوان به بالا بیشترین کاربرد را دارد . فایده ی حفظ با معنی این است که هم در هنگام حفظ می توانید راحت تر و زود تر حفظ شوید و هم در هنگام یادآوری مرور راحت تر آیه را با توجه به معنی آن به خاطر می آورید.
در این مرحله توجه به چند نکته ضروری است:
سعی کنید ابتدا از ترجمه ی معنا محور (تحت الفظی) استفاده کنید سپس برای درک مفهوم از ترجمه ی مفهوم محور استفاده کنید .
در حالی که ترجمه را می خوانید توجه داشته باشید که هر کلمه چه معنایی را می دهد.
پس از اتمام آیه نیز دوباره معنی کل آیه را بخوانید و در آ خر سعی کنید ارتباط هر آیه با آیه قبل و بعدش را پیدا کنید .
با انجام مراحل بالا شما بعد از حفظ یک یا چند جز می توانید 80 تا 90 درصد آیات را خودتان ترجمه کنید (به استثنای جزء سی ام چون لغات این جزء بیشتر وترجمه ی آن کمی دشوار تر است)
4- جمله بندی و تکرارهرآیه
پس از انجام سه مرحله بالا نوبت به تکرار آیه در ذهن و حفظ آن می رسد . در این مرحله شما باید باتوجه به صوتی که گوش داده اید و معنایی که از آن جمله فهمیدید به حفظ آن جمله (یعنی تا آنجایی که نوار وقف می کند) بپردازید .
اگر شما مراحل قبلی را به درستی انجام داده باشید این مرحله به آسانی انجام می شود.
5- تکرار آیه حفظ شده با 3 تا 5 آیه قبل
این مرحله به منظور ماندگاری بیشتر حفظ و تثبیت آن می باشد . در این مرحله شما باید بعد از حفظ یک آیه چند آیه قبل از آن را مرور کنید یعنی برای خود آن را از حفظ بخوانید و اگر قسمتی از آن را فراموش کرده اید دوباره یادآری کنید . این که تا چند آیه قبل را مرور کنید بستگی به طول آیات دارد به طوری که اگر آیات قبلی کوتاه باشند تا 5 آیه و اگر طولانی بودند تا 3 آیه قبل را مرور می کنید .
در آخر باید گفت که روش پنج گانه یکی از اصولی ترین روش های حفظ می باشد که مورد استفاده ی بیشتر حافظان قرآن قرار گرفته است واگر این پنج مرحله به درستی و با حوصله صورت گیرند شما به حفظی سالم و پایدار دست خواهید یافت.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- اهميت و روش حفظ قرآن، الياس كلانترى
2- راهنماى حفظ قرآن،الحافظ علاء البصرى و صفا الدين البصرى، ترجمه ى محمد مهدى رضايى.
3- درس هايى از قرآن، فاطمه جهانگير.
منبع: سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت hajj.ir
تهیه کننده: سمانه ساقی / معاون پرورشی
تایید کننده: راحله خزائی/معاون آموزشی